1.3. ფასიან ქაღალდებთან დაკავშირებული ფინანსური გაანგარიშებები

ფასიანი ქაღალდები, კაპიტალის წარმოდგენის ფორმის და ანაზღაურების წესის მიხედვით, იყოფა:

·        დავალიანების ვალდებულებათა მქონე ფასიან ქაღალდებად (ობლიგაციები, სერტიფიკატები და სხვა);

·        დავალიანების ვალდებულებათა არმქონე ფასიან ქაღალდებად (წილობრივი ფასიანი ქაღალდები ან აქციები) – ფასიანი ქაღალდის მფლობელის წილი რეალურ ფასეულობაში, განუსაზღვრელი ვადის განმავლობაში დივიდენდის მისაღებად.

ნებისმიერი ფასიანი ქაღალდის საბაზრო ღირებულება,  რომლისგანაც მიიღება დივიდენდი ან კუპონის გადასახადი ფასიანი ქაღალდის ღირებულების ჩათვლით, შეიძლება გამოთვლილ იქნეს მომავალი შემოსავლების დისკონტირების ფორმულით:

.                                                                      1.22

აქ _მოსალოდნელი ფულადი შემოსავლებია  პერიოდში;

 _ შემოსავლების საბაზრო ნორმაა, რომელიც, სხვა ფინანსური დაბანდებების ანალოგიურად, განისაზღვრება საბანკო დეპოზიტების საპროცენტო განაკვეთის მიხედვით ან ფინანსურ აქტივზე ინვესტირების რისკის დანამატით _, ან სახაზინო ობლიგაციებზე დარიცხვის პროცენტისა და რისკის დანამატის ერთობლიობით: _;

აქცია ფასიანი ქაღალდია, რომელიც ადასტურებს მისი მფლობელის წილობრივ უფლებას სააქციო საზოგადოების კაპიტალში. აქციის გამოშვება საწესდებო კაპიტალის გაზრდის ერთ-ერთი საშუალებაა.

აქცია შეიძლება შეფასებულ იქნეს ნომინალური, საბალანსო, ემისიური, სალიკვიდაციო ღირებულებით და კურსით.

ნომინალური ფასი არის აქციის გამომშვების – ემიტენტის მიერ დადგენილი ფასი და გვიჩვენებს აქციის წილს საწესდებო კაპიტალში:

,                                                                             1.23

სადაც  აქციის ნომინალური ფასია;

_ სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი;

 _ გამოშვებული აქციების რაოდენობა.

აქციის საბალანსო ღირებულება განისაზღვრება ე.წ. "წმინდა" აქტივების შეფარდებით გამოშვებული აქციების რაოდენობასთან;

აქციის საემისიო ფასი ფასიანი ქაღალდების პირველად ბაზარზე აქციის გაყიდვის ფასია. იგი შეიძლება ემთხვეოდეს აქციის ნომინალურ ფასს ან განსხვავდებოდეს მისგან[3];

აქციის სალიკვიდაციო ფასი არის აქციის ღირებულება, რომლიდანაც ხორციელდება ანაზღაურება ორგანიზაციის ლიკვიდაციისას. ეს ფასი შეიძლება განსხვავდებოდეს საბალანსო ფასისგან.

აქციის კოტირება ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე გამოითვლება ფორმულით:

,                                                                          1.24

სადაც  აქციის საბაზრო ფასია;

აქციის მფლობელმა შეიძლება მიიღოს შემოსავალი დივიდენდის სახით ან აქციის გაყიდვით, შეძენის ფასზე უფრო მაღალი ფასით.

აქციები ორი სახისაა - ჩვეულებრივი და პრივილეგიური: ჩვეულებრივ აქციებზე დივიდენდს განსაზღვრავს აქციონერთა კრების მიერ. პრივილიგებული აქციის მფლობელი კი იღებს ფიქსირებულ დივიდენდს, რომელიც მიეთითება აქციის გამოშვებისას.

ჩვეულებრივი აქციებისთვის დივიდენდის საპროცენტო განაკვეთი გამოითვლება დივიდენდის საერთო თანხის  შეფარდებით აქციების საერთო ღირებულებასთან ,

.

პრივილეგიური აქციებით მიღებული დივიდენდი გამოითვლება  ფორმულით, სადაც  _ დივიდენდის საპროცენტო განაკვეთია.

თუ აქციის რეალიზაცია საფინანსო წლის განმავლობაში ხორციელდება, მაშინ წლიური დივიდენდი აქციის პირვანდელი მფლობელის და მყიდველის დივიდენდების ჯამის ტოლია.

აქციიდან მიღებულ მიმდინარე შემოსავალს – რენდიტს  მიმდინარე შემოსავლიანობის განაკვეთს უწოდებენ და გამოითვლება ფორმულით:

,

P  აქციის საბაზრო ან საემისიო ფასია;

K _ აქციის კურსი.

პრივილეგიური აქციებისთვის რენდიტი დამოკიდებულია დროის მოცემულ მომენტში აქციის მიმდინარე კურსზე.

აქციებზე დამატებითი შემოსავალი ან ზარალი დამოკიდებულია აქციის კურსზე შეძენისა () და გაყიდვის მომენტებში .

აქციებზე დამატებითი შემოსავალის აბსოლუტური მნიშვნელობა  გამოითვლება ფორმულით:

,                                                                       1.25

სადაც   აქციის ფლობის დროა;

აქციებზე დამატებითი შემოსავლის საპროცენტო განაკვეთია:

.                                                                            1.26

მთლიანი შემოსავლის აბსოლუტური მნიშვნელობაა:

_,                                                                               1.27

ხოლო მთლიანი შემოსავლის საპროცენტო განაკვეთია:

_.                                                                             1.28

ცნობილია დივიდენდების საპროგნოზო მნიშვნელობის გაანგარიშების სამი ვარიანტი:

პირველი, როცა დივიდენდის მნიშვნელობა არ იცვლება დროში, მაშინ  აქციით მიღებული შემოსავალი შეესაბამება აქციათა საბაზრო ფასს (P_რ):

,                                                                                 1.29

რ _ შემოსავლების საბაზრო ნორმაა.

მეორე, როცა დივიდენდები იზრდება გარკვეული, მუდმივი g პროცენტით, მაშინ აქციით მიღებული შემოსავალი იქნება

,                                                                         1.30

მესამე, როცა დივიდენდები იცვლება ცვლადი P პროცენტით, რომელიც წარმოადგენს დივიდენდის ზრდის საპროგნოზო მნიშვნელობას, მაშინ აქციით მიღებული შემოსავალი იქნება:

,                                      1.31

  საბაზისო პერიოდში გადახდილი დივიდენდია;

_ დივიდენდის საპროგნოზო მნიშვნელობა.

დავალიანების ვალდებულებათა მქონე ფასიანი ქაღალდები – ობლიგაციები გადახდის წესის მიხედვით იყოფა:

·        ფიქსირებული განაკვეთით;

·        "მცოცავი" განაკვეთით;

·        თანაბრად ზრდადი განაკვეთით;

·        ნულოვანი განაკვეთით (ობლიგაციის ემისიური კურსი ნაკლებია ნომინალურ კურსზე. მათ შორის სხვაობის ანაზღაურება კი ხორციელდება ობლიგაციის დაფარვის დროს);

·        შერეული ტიპით.

უზრუნველყოფის კრიტერიუმის მიხედვით ობლიგაციები იყოფა:

·        ქონებრივი უზრუნველყოფის;

·        მომავალი შემოსავლებით უზრუნველყოფის;

·        საგარანტიო ვალდებულებებით უზრუნველყოფის, და

·        ყოველგვარი უზრუნველყოფის გარეშე ობლიგაციებად.

მიმოქცევის ხასიათის მიხედვით ობლიგაციები იყოფა ჩვეულებრივ და კონვერტირებად ობლიგაციებად.

მოქმედების დროის მიხედვით ობლიგაციები იყოფა:

·        მოკლევადიან (1 _ 3 წელი);

·        საშუალოვადიან (3 _ 7 წელი);

·        გრძელვადიან (7 _ 30 წელი), და

·        უვადო ობლიგაციებად.

ობლიგაციების პროცენტების ანაზღაურება ხორციელდება  სხვადასხვა პერიოდულობით: კვარტალში ერთხელ, ექვს თვეში ერთხელ,  წელიწადში ერთხელ, განუსაზღვრელ დროს.

ობლიგაციები ხასიათდება ფასების შემდეგი სახეებით: ნომინალური ფასით (გამოიანგარიშება 1.21-ით), ემისიური ფასით (თუ P<P_ნ ფასს დისკონტს უწოდებენ, ხოლო  P>P_ნ ფასს – პრემიას), საბაზრო ფასით (გამოიანგარიშება   1.24.-ით), გამოსასყიდი ფასით და კუპონის ფასით.

კუპონის ფასი (პროცენტი) , ფიქსირებული კუპონის განაკვეთით , გამოითვლება ფორმულით:

.                                                                            1.32

თუ ობლიგაცია შეძენილია საფინანსო წლის განმავლობაში, მაშინ კუპონის შემოსავალი იყოფა წინა მფლობელის და ახალი მფლობელის შემოსავლებად, მარტივი პროცენტების შემთხვევაში, ფორმულებით:

,                                                                 1.33

,                                                                           1.34

ხოლო რთული პროცენტების შემთხვევაში ფორმულებით:

,                                                                 1.35

.                                                                           1.36

გამოსყიდვის (დაფარვის) ფასსა და შეძენის ფასს  შორის სხვაობაა:

.                                                                          1.37

ამასთან, თუ დაფარვა ნომინალური ღირებულებით ხორციელდება და:

1.   ობლიგაცია შეძენილია დისკონტით – ნომინალურ ფასზე ნაკლები ფასით, მაშინ ადგილი აქვს კაპიტალის ზრდას;

2.   ობლიგაცია შეძენილია პრემიით – ნომინალურზე მეტი ღირებულებით, მაშინ ადგილი აქვს კაპიტალის შემცირებას;

3.   ობლიგაცია შეძენილია ნომინალური ფასით, მაშინ კაპიტალის ცვლილებას ადგილი არა აქვს.

წლიური შემოსავალი (წაგება) არის:

,                                                                             1.38

სადაც   წლების რაოდენობაა ობლიგაციის გამოშვების წლიდან გამოსყიდვის წლამდე.

შემოსავლიანობის მაჩვენებლები გამოიყენება ფასიანი ქაღალდების შედარებითი ანალიზის დროს ინვესტირების შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად. ამ დროს მხედველობაში მიიღება აგრეთვე ფასიანი ქაღალდების ფასი და რისკის დონე.

ობლიგაციის შემოსავლიანობა ხასიათდება შემდეგი მაჩვენებლებით:

– კუპონის შემოსავალი (გამოცხადებული საპროცენტო განაკვეთი) – ;

– ინვესტიციათა მიმდინარე შემოსავლიანობა (წლიური კუპონის შემოსავლის შეფარდება ობლიგაციის ფასთან):

;                                                                          1.39

– დამატებითი შემოსავლის საპროცენტო განაკვეთი

;                                                                              1.40

– ობლიგაციის წლიური შემოსავალი

.                                                                           1.41

წლიური შემოსავალი, ობლიგაციათა სახეების მიხედვით, სხვადასხვაგვარად გამოიანგარიშება:

1.      ობლიგაციები, აუცილებელი დაფარვის ვალდებულების  გარეშე, პროცენტების პერიოდული დარიცხვით, ხასიათდება: მიმდინარე შემოსავლიანობით  და სრული შემოსავლიანობით – . თუ პროცენტების ანაზღაურება წელიწადში n-ჯერ ხორციელდება, მაშინ .

უვადო ობლიგაციების კურსი გამოითვლება ფორმულებით:

,                                                                          1.42

.                                                                          1.43

თუ გათვალისწინებულია ანაზღაურება n-ჯერ, მაშინ

.                                                                1.44

2.   ობლიგაციები პროცენტის ანაზღაურების გარეშე

ამ ობლიგაციებისთვის გამოიყენება სრული შემოსავლიანობის მაჩვენებელი, რომელიც გამოითვლება ფორმულით:

,                                                                   1.45

სადაც t ობლიგაციის მოქმედების ვადაა. ამ ობლიგაციებისთვის მისაღები საბაზრო ფასი და ობლიგაციის კურსი გამოითვლება ფორმულებით:

,                                                                          1.46

.                                                                           1.47

3.   ობლიგაციები, რომელთა პროცენტების და ნომინალური ღირებულების ანაზღაურება ხორციელდება ობლიგაციის ვადის ბოლოს

ობლიგაციის სრული შემოსავალი, საბაზრო ფასი და ობლიგაციის კურსი გამოითვლება ფორმულებით:

,                                                                  1.48

,                                                                    1.49

.                                                                 1.50

4.   ობლიგაციები, რომლებზეც პროცენტების ანაზღაურება პერიოდულად ხორციელდება და ნომინალური ღირებულების დაფარვა ხდება ვადის ბოლოს

ასეთი ობლიგაციები ხასიათდება:

– კუპონის შემოსავლით – ,

– მიმდინარე შემოსავლებით – და

– მთლიანი შემოსავლით –

.                                                              1.51

საბაზრო ფასი და ობლიგაციის კურსი გამოითვლება ფორმულებით:

,                                                      1.52

.                                             1.53

ობლიგაციების რისკის შეფასების მაჩვენებლებია:

·        ანაზღაურებათა საშუალო დრო ();

·        ანაზღაურებათა საშუალო ხანგრძლივობა ();

·        ანაზღაურებათა საშუალო ხანგრძლივობის მოდიფიცირებული მაჩვენებელი ().

ანაზღაურებათა საშუალო დრო გამოითვლება ფორმულით:

,                                                              1.54

სადაც  ობლიგაციის მოქმედების ვადაა.

თუ ანაზღაურება წლის განმავლობაში ჯერ ხორციელდება, მაშინ

.                                                           1.55

ანაზღაურებათა საშუალო ხანგრძლივობის გაანგარიშებისას გაითვალისწინება ფულადი სახსრების დროებითი ფასი:

,                                                      1.56

სადაც  ობლიგაციის კურსია,

 _ კუპონების ანაზღაურების ვადის ხანგრძლივობა  _ პერიოდის განმავლობაში,

 _ ინვესტიციათა შემოსავლიანობის საბაზრო ნორმა.

ანაზღაურების საშუალო ხანგრძლივობის მოდიფიცირებული მაჩვენებელი (MD) გამოიყენება ობლიგაციის კურსის ელასტიკურობის მაჩვენებლად. იგი ასახავს კავშირს ინვესტიციათა ბაზართან, რადგან მისი გამოთვლისას მხედველობაში მიიღება შემოსავლიანობის საბაზრო ნორმა და  ობლიგაციის შემოსავლიანობა ().

,                                                                1.57

საიდანაც მიიღება ფასიანი ქაღალდის კურსის საპროგნოზო მაჩვენებელი:

.                                                           1.58

თამასუქი

თამასუქი არის ფასიანი ქაღალდი გრძელვადიანი ვალდებულების სახით, რომელიც შედგენილია წერილობით,  ამასთან გარკვეული ფორმით. თამასუქი იმ პიროვნებას, რომელზეც ის არის გაცემული, ანუ თამასუქის მფლობელს (კრედიტორს, სესხის გამცემს), აძლევს უპირობო, კანონით აღიარებულ უფლებას, დაიბრუნოს ვალი ფიქსირებული ვადის განმავლობაში, განსაზღვრული პირობების მიხედვით [1].

[4]-ის თანახმად თამასუქის შემოსავლიანობის მაჩვენებლები გამოიანგარიშება შემდეგნაირად:

·        აბსოლუტური შემოსავალი

,

სადაც  თამასუქის ნომინალური ღირებულებაა,

 _ თამასუქის მფლობელისთვის გადახდილი თანხა.

·        თამასუქით მიღებული შემოსავალი სესხით სარგებლობის პერიოდში

.

·        თამასუქით მიღებული შემოსავალი ერთი წლის განმავლობაში:

,

სადაც   თამასუქით სარგებლობის დღეების რაოდენობაა.

·        დავალიანების ვალდებულებების ვადის დამთავრებამდე შემოსავალი (), იყოფა გამყიდველსა და მყიდველს შორის. ამასთან, გამყიდველის მიერ მიღებული შემოსავალი:

,

ხოლო მყიდველის მიერ მიღებული კი

,

სადაც   დღეების რაოდენობაა თამასუქის გარიგების თარიღსა და დაფარვის თარიღს შორის;

გავრცელებულია თამასუქის აღრიცხვა დისკონტური განაკვეთით. კერძოდ, თამასუქის მფლობელს შეუძლია თამასუქი აღრიცხოს ბანკში დისკონტით

,

სადაც  ბანკის საპროცენტო განაკვეთია;

 _ დღეების რაოდენობა თამასუქის დაფარვამდე.